Struktura demograficzna

kategoria: Ludność

Przyrost naturalny decyduje o strukturze demograficznej każdego kraju. Jest  to różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów. Wartość dodatnia oznacza liczbę urodzeń przewyższającą liczbę zgonów, ujemna - odwrotnie. Dynamikę przyrostu naturalnego kształtuje zarówno stopa urodzeń jak i  stopa zgonów.

 

W rozwoju liczby ludności świata można wyróżnić fazy transformacji demograficznych, które obrazują poziom i zmiany stopy urodzeń i zgonów oraz charakter przyrostu naturalnego w danych krajach:

  • I faza , w których stopa urodzeń i zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie
  • II faza , w których stopa urodzeń pozostaje wysoka  , a zgonów szybko zmienia się
  • III faza , w których stopa urodzeń wyraźnie spada , a stopa zgonów stabilizuje się na bardzo niskim poziomie  np. Meksyk
  • IV faza w których stopa zgonów stabilizuje się na poziomie  zbliżonym do podwyższonej stopy zgonów. Natomiast w okresie , w którym stopa zgonów się zwiększa, zaczyna się proces starzenia społeczeństwa  i przyrost naturalny jest mniejszy

 

Przyczyny spadku przyrostu naturalnego są one różne w zależności od poziomu gospodarki. W krajach wysoko rozwiniętych o ustabilizowanym stylu życia, wysokiej automatyzacji, wymagająca wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, planuje się rodzinę zgodnie z możliwościami finansowymi. Niski przyrost naturalny w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, wiąże się ze zmianą struktury gospodarki, brakiem mieszkań, pracy,  bardzo małymi zarobkami co w konsekwencji prowadzi do obniżenia liczby dzieci w rodzinach.

 

Przez pojecie struktury demograficznej rozumiemy podział całej populacji według grup wiekowych, płci, stanu cywilnego, wykonywanych zawodów, wykształcenia, miejsca zamieszkania itd. Struktura demograficzna to obraz aktualnego stanu społeczeństwa. Na kształtowanie się przyrostu naturalnego i zasobów siły roboczej w danym kraju ma wpływ struktura płci i wieku.

 

Na kuli ziemskiej struktura płci jest w zasadzie wyrównana. W populacji ludzkiej w skali świata występuje nieznaczna przewaga liczebna mężczyzn, których przypada 1015 na każde 1000 kobiet. Niedobór kobiet w stosunku do liczby mężczyzn utrzymuje się przede wszystkim w wielkich krajach Azji (z wyjątkiem Japonii i Indonezji) oraz w większości krajów arabskich, także poza Azją. Jest on konsekwencją proporcji płci w momencie urodzeń (w każdej populacji rodzi się więcej chłopców niż dziewcząt) oraz nieznacznie tylko większych częstości zgonów wśród mężczyzn w porównaniu do kobiet w tym samym wieku. Istnieją nawet kraje, w których w pewnych grupach wieku zauważalna jest nadumieralność kobiet. Przykładem takiej sytuacji mogą być Bangladesz, Pakistan oraz Indie, gdzie większe ryzyko zgonu kobiet w porównaniu z męskimi rówieśnikami występuje pomiędzy 25 a 45 rokiem życia. Liczba kobiet na 100 mężczyzn w wymienionych krajach kształtuje się w połowie lat dziewięćdziesiątych w granicach 93-94. W regionach wysoko rozwiniętych regułą jest liczebna przewaga kobiet. Dla całego tego obszaru współczynnik feminizacji (liczba kobiet na 100 mężczyzn) wynosi 106. W wielu krajach tego regionu dostrzegalny jest jeszcze destrukcyjny wpływ ostatniej wojny światowej na proporcje płci. Przewaga liczebna kobiet jest tam szczególnie wyraźna. Np. w Federacji Rosyjskiej, na Białorusi, Ukrainie, Litwie, Łotwie i w Estonii, współczynniki feminizacji zawierają się w przedziale 110-115.

 

W analizach i opisach sytuacji demograficznej nieznaczną, liczebną przewagę kobiet w populacjach traktuje się współcześnie jako zjawisko normalne. Natomiast deformacja struktury przejawiająca się w postaci wyraźnej nadwyżki osób jednej bądź drugiej płci utożsamiana jest z anomalią, której towarzyszyć mogą niekorzystne procesy obejmujące m.in. sferę tworzenia rodzin.

 

Struktura ludności według wieku, podobnie jak w przypadku płci, jest pochodną przemian zachodzących w reprodukcji ludności (zmiana w liczbie i częstości urodzeń oraz zgonów) a także, w mniejszym stopniu, mobilności przestrzennej osób. Eksperci wyróżniają trzy grupy krajów o odmiennych strukturach wieku.

 

Pierwszą z nich stanowią obszary, na których do początku lat dziewięćdziesiątych nie wystąpiła jeszcze wyraźna inicjacja redukcji płodności. Charakteryzują się one bardzo wysokimi udziałami dzieci (0-14 lat), przekraczającymi 45% całej populacji oraz skrajnie niskimi, w granicach 2-4%, odsetkami osób w wieku 65 lat i więcej. W grupie tej dominują kraje Afryki tropikalnej, na południe od Sahary. Radykalna obniżka płodności i dzietności w krótkim czasie, przy równoczesnym spadku umieralności, po kilkudziesięciu latach mogłaby doprowadzić w tych krajach do bezprecedensowego wzrostu odsetka osób starszych. Z drugiej strony utrzymanie dzietności na dotychczasowym poziomie prowadzić będzie tam do podwojenia liczby ludności w okresie 25-30 lat.

 

Drugą grupę stanowią kraje, w których proces redukcji płodności rozpoczął się stosunkowo późno, w większości przypadków po drugiej wojnie światowej. Populacje tych krajów charakteryzują się ciągle wysokimi udziałami dzieci w granicach 30-35% oraz niskim wiekiem przeciętnym. W roku 1990 połowa ludności z tej grupy krajów była w wieku nieprzekraczającym 23,2 lat. Przykładem może być tu Brazylia.

 

Trzecią zbiorowość wyróżnianą ze względu na strukturę wieku stanowią regiony dojrzałości demograficznej, w których spadek rozrodczości wystąpił najwcześniej. Udział dzieci na tych obszarach jest stosunkowo niski, w granicach 20-25%, a zaawansowanie starości demograficznej mierzone odsetkami osób w wieku 65 lat i więcej (12,2% w roku 1990) zdecydowanie większe w porównaniu do pozostałych grup. Do rozpatrywanej tu zbiorowości wchodzą niemal wszystkie kraje wysoko gospodarczo rozwinięte.

 

Z przedstawionych uwag dotyczących struktury ludności według wieku wynika m.in., że podstawowa część przyrostu liczby ludności w wieku produkcyjnym pochodzić będzie w najbliższych dziesięcioleciach z krajów reprezentujących dwa pierwsze z omawianych typów struktur wieku.

 

Uwzględniając strukturę płci i wieku ludności poszczególnych krajów struktury społeczeństw mogą być następujące:

  • progresywna, charakterystyczna dla krajów o dużym przyroście naturalnym. Dzieci młodzież stanowią od 40 – 60% ogółu. Niski udział ludności w wieku poprodukcyjnym. Dominują kobiety w wieku 20 – 35 lat, natomiast mężczyźni w grupie 40 –50 lat. W najstarszych grupach wiekowych ponad 65 lat wyraźna nadwyżka kobiet.
  • stacjonarna, w krajach o wysokim poziomie gospodarki i niskim przyroście. Niski udział grupy w wieku przedprodukcyjnym do 25%, znaczny udział ludności w wieku poprodukcyjnym 15% i więcej. Liczebność poszczególnych grup podobna. Taką strukturę posiada np. Szwecja.
  • niestabilna, charakterystyczna dla Polski. W tej strukturze liczebność poszczególnych roczników zróżnicowana  wywołana niestabilnością  polityczną. Małe liczebnie roczniki urodzone w czasie wojen i w okresach, kiedy te roczniki wchodzą w okres rozrodczy. Duże liczebnie roczniki urodzone zaraz po wojnie (rekompensaty powojenne). Struktura, w której konieczne są ciągłe zmiany w polityce ekonomicznej państwa.

 

Ocena rozkładu wiekowego osobników dostarcza wielu informacji o aktualnej kondycji populacji. Należy jednak pamiętać, że badanie struktury wiekowej powinno obejmować dłuższe okresy. Gdyby bowiem zbadano populację w okresie 48 godzin, to mogłoby się okazać, że nie ma w niej wcale osobników dorosłych. Taki obraz struktury wiekowej prowadziłby do fałszywych wniosków.

 

Zróżnicowane tempo przyrostu naturalnego i długość trwania życia w poszczególnych krajach decydują o strukturze wiekowej społeczeństw. Biorąc pod uwagę udział poszczególnych grup wiekowych w ogólnej liczbie ludności, wyróżniamy społeczeństwa demograficznie:

  • młode – o progresywnej strukturze wieku, w których odsetek ludności do 19 roku życia jest wyższy niż 35%, ludności w wieku 20-64 lata wynosi poniżej 50%, a ludności powyżej 65 roku życia jest mniejszy niż 5%;
  • dojrzałe – określane jako stacjonarne (zastojowe), w których dzieci i młodzieży poniżej 19 roku życia jest 25-35%, ludności w wieku 20-64 lata – 55-60%, natomiast ludności powyżej 65 roku życia – 5-15%;
  • stare – społeczeństwa regresywne, w których ludność do 19 roku życia stanowi mniej niż 25%, ludność w wieku 20-64 lata – powyżej 55%, a ludność powyżej 65 roku życia – ponad 15% ogółu społeczeństwa.

 

W życiu każdego osobnika można wyróżnić trzy okresy:

  • przedprodukcyjny (przedrozrodczy),
  • reprodukcyjny (rozrodczy),
  • poprodukcyjny (porozrodczy)

 

Kraje, które posiadają duży procent ludności w wieku poprodukcyjnym (powyżej 64 roku życia), a stosunkowo mały procent ludności w wieku produkcyjnym (od 18 do 65 lat), a także mały procent kobiet oraz dzieci (od 0 do 17 lat) są krajami, w których społeczeństwo się starzeje. Dysponują one bardzo małymi własnymi zasobami siły roboczej i są zmuszone ją importować, np. Niemcy, Francja, Szwecja, Kuwejt.

 

W krajach słabo i średnio rozwiniętych pięciokrotnie wyższa liczba ludności w wieku produkcyjnym stanowi dla krajów wysoko rozwiniętych główne źródło pozyskiwania taniej, ale wykwalifikowanej siły roboczej.

 

Podstawowym źródłem utrzymania ludności oraz czynnikiem wzrostu jej zamożności jest praca zarobkowa. Jednak w zależności od poziomu rozwoju społeczno – gospodarczego danego kraju nie zawsze jest on w stanie zapewnić miejsca pracy wszystkim ludziom w wieku produkcyjnym, zdolnym do jej przyjęcia. Część ludzi zatem nie znajduje zatrudnienia i tworzy grupę społeczną ludzi bezrobotnych. Ze względu na źródła utrzymania demografowie dzielą ludność na aktywną zawodowo (czynną) i bierną zawodowo (struktura zatrudnienia).

 

Ludność aktywna zawodowo – to taka, która wykonuje pracę zawodową. Dzieli się ona według wykonywanej pracy, np. na pracujących w rolnictwie, leśnictwie, rybactwie i w zawodach pozarolniczych. Ta grupa ludności głównie utrzymuje swoje rodziny.

 

Zróżnicowany jest udział ludności aktywnej zawodowo w % ogółu ludności w poszczególnych krajach, np. w Hiszpanii 41%, Japonii 53%, Szwajcarii 55%, a w Polsce 44%.

 

Ludność bierna zawodowo – to grupa osób, która posiada inne źródła utrzymania, w tym niezarobkowe. Do nich zaliczają się: dzieci, młodzież, renciści, emeryci i stypendyści.

 

Kraje o niskim i średnim PKB odznaczają się wysokim odsetkiem osób, w wieku produkcyjnym, a mniejsza liczbą zatrudnionych, przy bardzo dużym wskaźniku pracujących w rolnictwie (58%), a bardzo małym w przemyśle (18%). Natomiast w krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się zjawisko odwrotne. W rolnictwie pracuje 5%, a w przemyśle 31% ludności zawodowo czynnej. W krajach tych zachodzi stały spadek ludności zatrudnionej w przemyśle, a wzrost zatrudnienia w usługach.

Struktura demograficzna
  • Struktura demograficzna ludności